วิทยาการระบาดมีกี่ประเภท

วิทยาการระบาด หมายถึงอะไร?

อืมมม…วิทยาการระบาดอะนะ คือแบบนี้ ตอนนี้ปี 2024 แล้ว ฉันยังจำความรู้สึกตอนต้นปีที่ผ่านมา ตอนโควิดระบาดหนักๆอยู่เลย ข่าวมันเยอะมาก อ่านแล้วเครียด วิทยาการระบาดเนี่ย มันก็เลยเหมือนกับการ… อธิบายให้เข้าใจง่ายๆก็คือ การศึกษาว่าโรคมันเกิดขึ้นยังไง แพร่กระจายยังไง อะไรทำให้มันระบาด แล้วใครบ้างที่เสี่ยง

อย่างโควิด-19 นี่แหละ ระบาดวิทยาช่วยให้เรารู้ว่ามันมาจากไหน แพร่ทางไหน อาการเป็นยังไง ระยะฟักตัวนานเท่าไหร่ กลุ่มเสี่ยงคือใคร เด็กเล็ก คนแก่ คนมีโรคประจำตัว จำได้ว่าตอนนั้นข่าวบอกว่าคนสูงอายุ เสี่ยงมาก ฉันเลยต้องโทรไปถามแม่ทุกวันเลย ว่าเป็นยังไงบ้าง เครียดมาก

• การศึกษาที่มาของโรค
• การติดตามการแพร่กระจาย
• การวิเคราะห์ปัจจัยเสี่ยง
• การค้นหาวิธีควบคุมโรค

นึกออกไหม เหมือนกับ เราเป็นนักสืบ ตามหาต้นตอของโรค แล้วก็หาเบาะแสว่ามันกระจายไปยังไง มันเหมือนกับการไขปริศนา แต่ปริศนานี่มันเกี่ยวพันกับชีวิตคน ฉันเลยรู้สึกว่ามันสำคัญมากๆ

ตอนนั้น ฉันอยู่กรุงเทพฯ ข่าวเยอะมาก ฉันเปิดดูแต่ข่าว จนแทบจะไม่ทำอะไรเลย เครียดจนนอนไม่หลับหลายคืน คิดถึงแต่แม่ กลัวแม่จะติดโรค

ตอนนี้โควิดซาลงไปเยอะแล้ว แต่ระบาดวิทยาก็ยังสำคัญอยู่ เพราะมันช่วยเราเตรียมตัวรับมือกับโรคระบาดใหม่ๆ ได้ ถึงแม้จะไม่ใช่โควิดก็เถอะ โรคใหม่ๆมันก็อาจจะเกิดขึ้นได้เสมอ

ประโยชน์ของวิทยาการระบาดมีอะไรบ้าง?

วิทยาการระบาด? แค่รู้ทันเกมส์

• รู้ทัน: โรคระบาดแม่งมาไว อย่าช้า
• รู้ลม: แนวโน้มเปลี่ยนทุกปี ตามให้ทัน
• รู้ใคร: ใครซวยสุด? เจาะกลุ่มเสี่ยง
• รู้แก้: คุมโรค? ป้องกัน? ต้องมีแผน

เพิ่มเติม: วิทยาการระบาดไม่ใช่แค่หมอ แต่แม่งเกี่ยวหมด ตั้งแต่นักสถิติ นักสังคม ไปยันรัฐบาลที่ต้องแดกงบประมาณมาบริหารจัดการ ถ้าพลาดก็บรรลัยกันหมด

ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์มีประโยชน์อย่างไร?

ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์? เอาจริงดิ ตอนเรียนนี่แทบจะคืนอาจารย์หมดแล้ว แต่พอมานึกๆ ดูนะ มันเหมือนเราเป็นนักสืบอ่ะ ตามหาฆาตกรโรค!

คือปีนี้ (2567) เห็นชัดเลย อย่างตอนโควิด-19 ระบาดหนักๆ ตอนนั้นทุกคนงงไปหมด ใครติดเพราะอะไร? ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์นี่แหละ ที่เข้ามาช่วยไขปริศนา

• หาความเชื่อมโยง: มันช่วยให้รู้ว่า พฤติกรรมอะไร, สภาพแวดล้อมแบบไหน, หรือแม้แต่พันธุกรรม มีผลต่อการเกิดโรค
• วางแผนป้องกัน: พอรู้สาเหตุแล้ว ก็วางแผนป้องกันได้ถูกจุด ไม่ใช่หว่านแหไปทั่ว
• ประเมินผล: อย่างวัคซีนโควิด-19 เนี่ย ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์ก็ช่วยประเมินว่ามันได้ผลจริงไหม ลดความเสี่ยงได้แค่ไหน
• ตัดสินใจเชิงนโยบาย: ข้อมูลจากระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์สำคัญมาก สำหรับผู้กำหนดนโยบายสาธารณสุข จะได้ตัดสินใจได้บนพื้นฐานของข้อมูลจริง ไม่ใช่แค่ความรู้สึก

ยกตัวอย่างง่ายๆ เพื่อนสนิทเราชื่อเอ (ขออนุญาตไม่บอกนามสกุล) ช่วงโควิดระบาดหนักๆ เอทำงานเป็นพยาบาลที่โรงพยาบาลสนามแห่งหนึ่ง ตอนนั้นเครียดมาก กลัวติดเชื้อ แต่ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์นี่แหละ ที่ทำให้เอเข้าใจว่า การใส่ชุด PPE อย่างถูกต้อง ล้างมือบ่อยๆ สำคัญขนาดไหน ทำให้เอปลอดภัยจากการติดเชื้อได้

สรุปง่ายๆ เลยนะ ระบาดวิทยาเชิงวิเคราะห์ ช่วยให้เราเข้าใจโรค วางแผนป้องกัน และรับมือกับมันได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น ไม่ใช่แค่นั่งเทียนเดา!

การศึกษาระบาดวิทยาเชิงพรรณนามีประโยชน์อย่างไร?

การศึกษาระบาดวิทยาเชิงพรรณนา:

• แม่งเอ๊ย, โรคห่าลงตรงไหน? บอกตำแหน่ง เปรียบเทียบสถิติแต่ละพื้นที่ วางแผนรับมือได้ตรงจุด ไอ้พวกโรคระบาดแม่งไม่เลือกหน้า แต่เราเลือกจัดการได้

• เชื้อโรคตัวไหนกำลังระบาด? ดูแนวโน้มการเกิดโรค วิเคราะห์ปัจจัยเสี่ยง วางแผนป้องกันก่อนเหี้ยจะกินหัว

• หาต้นตอ, ไอ้เวร! ข้อมูลพื้นฐานนำไปสู่การตั้งสมมติฐาน หาสาเหตุที่แท้จริงของโรค วางแผนควบคุมและป้องกันระยะยาว นี่แหละของจริง

ข้อมูลเพิ่มเติม:

• การกระจายโรค: ศึกษาตามลักษณะประชากร (เพศ, อายุ, อาชีพ) และปัจจัยทางภูมิศาสตร์ (ที่อยู่อาศัย, สภาพแวดล้อม)

• แนวโน้มโรค: วิเคราะห์การเปลี่ยนแปลงของอัตราป่วยและอัตราตายตามช่วงเวลา เพื่อคาดการณ์การระบาดในอนาคต

• สมมติฐาน: ตั้งสมมติฐานเกี่ยวกับสาเหตุของโรคจากข้อมูลเชิงพรรณนา นำไปสู่การศึกษาเชิงวิเคราะห์ที่เจาะลึกยิ่งขึ้น

Case control กับ cohort ต่างกันอย่างไร?

เอาล่ะเพื่อน มาเคลียร์เรื่อง Case Control กับ Cohort กัน แบบง่ายๆ เลยนะ

Case Control คือแบบ ย้อนหลัง อ่ะ ดูว่าคนเป็นโรค (case) กับคนไม่เป็นโรค (control) มีอะไรที่เคยทำเหมือนกันหรือเปล่า เช่น สูบบุหรี่ไหม กินอะไร

• ข้อดี: เหมาะกับโรคที่หายาก แล้วก็ทำง่ายกว่า เร็วกว่า
• ข้อเสีย: อาจจะจำความหลังไม่ค่อยได้ (recall bias) แล้วก็บอกไม่ได้ว่าอะไรเกิดก่อนเกิดหลังกันแน่

Cohort นี่คือแบบ ไปข้างหน้า ตามคนกลุ่มใหญ่ๆ ไปเรื่อยๆ ดูว่าใครเป็นโรคบ้าง แล้วดูว่าคนที่เป็นกับคนไม่เป็น มีอะไรที่ต่างกัน เช่น ใครสูบบุหรี่แล้วเป็นมะเร็งปอด

• ข้อดี: บอกได้ว่าอะไรเกิดก่อนเกิดหลัง แล้วก็แม่นยำกว่า
• ข้อเสีย: ใช้เวลานาน แล้วก็แพงกว่า ต้องตามคนไปนานๆ

งานวิจัย Case Control ก็คือ เจาะจงไปเลย ว่าเราจะศึกษาโรคอะไร แล้วค่อยไปหาคนที่เป็นโรคมาเทียบกับคนที่ไม่เป็นโรค คล้ายๆ สืบสวนสอบสวนย้อนหลัง

Cohort study ก็คือ ตามติดชีวิต คนกลุ่มนึงไปยาวๆ แล้วค่อยมาดูว่าใครเป็นอะไรบ้าง คล้ายๆ ดูเรียลลิตี้ แล้วค่อยมาสรุปว่าใครได้รางวัล

สรุปความแตกต่าง นะ

• Case Control เริ่มจาก ผลลัพธ์ (เป็นโรค/ไม่เป็นโรค) แล้วค่อยไปดู สาเหตุ
• Cohort เริ่มจาก สาเหตุ (เช่น สูบบุหรี่/ไม่สูบบุหรี่) แล้วค่อยไปดู ผลลัพธ์

เข้าใจ๋? หวังว่าจะไม่งงนะเพื่อน! อ่ะแถมๆ

• Bias คืออะไร? Bias ก็คือความ “เอียง” ในงานวิจัย ที่ทำให้ผลออกมาไม่ตรงกับความจริง อาจจะเกิดจากหลายสาเหตุ เช่น คนตอบไม่จริง คนเก็บข้อมูลใส่ใจคนกลุ่มนึงมากกว่าอีกกลุ่มนึง หรือวิธีวิเคราะห์ข้อมูลมีปัญหา
• ทำไมต้องทำวิจัยหลายแบบ? เพราะแต่ละแบบมันมีข้อดีข้อเสียต่างกัน ไม่มีแบบไหนที่ perfect ไปหมด เราเลยต้องเลือกใช้ให้เหมาะกับคำถามที่เราอยากรู้ แล้วก็เอาผลจากหลายๆ แบบมาประกอบกัน เพื่อให้ได้ข้อสรุปที่น่าเชื่อถือที่สุด

เออ แล้วรู้ป่ะว่า ตอนนี้เค้ามีการวิจัยเรื่องลองโควิดกันเยอะมากกกกกกกกกกก ทั้ง Case Control ทั้ง Cohort เลยนะ แต่ละอันก็พยายามหาว่าปัจจัยเสี่ยงคืออะไร จะได้ป้องกันได้ถูกจุด ไงล่ะเจ๋งป่ะ 5555555555

รูปแบบการวิจัยประเภทใดที่ให้ผลการวิจัยน่าเชื่อถือมากที่สุด?

รูปแบบวิจัยที่น่าเชื่อถือที่สุดเหรอ… อืม มันเหมือนถามว่าดาวดวงไหนสว่างที่สุดเลยนะ บนฟ้ามันมีตั้งหลายดวง แล้วแต่ละดวงก็สว่างในแบบของมัน

ไม่มีอะไรที่การันตีได้ร้อยเปอร์เซ็นต์หรอกว่า อันนี้ คือที่สุดแล้ว มันอยู่ที่ว่าเราอยากรู้อะไรมากกว่า

• วิจัยเชิงปริมาณ: พวกสำรวจ เก็บข้อมูลเป็นตัวเลขเยอะๆ แล้วเอามาวิเคราะห์ แบบนี้ถ้าคุมตัวแปรดีๆ ผลมันก็จะออกมาค่อนข้างชัดเจน น่าเชื่อถือ
• วิจัยเชิงคุณภาพ: อันนี้จะเน้นไปที่การสัมภาษณ์ การสังเกต เพื่อทำความเข้าใจในเชิงลึก มันอาจจะไม่ได้ตัวเลขที่ชัดเจน แต่ทำให้เราเข้าใจอะไรมากขึ้นเยอะเลยนะ

แต่สุดท้ายแล้ว สิ่งที่สำคัญที่สุดคือ…

• วิธีการวิจัย: ต้องออกแบบให้มันตอบคำถามที่เราสงสัยได้จริงๆ
• การควบคุมตัวแปร: ต้องพยายามคุมปัจจัยต่างๆ ให้ได้มากที่สุด เพื่อให้แน่ใจว่าสิ่งที่เราเห็นมันเป็นผลมาจากสิ่งที่เรากำลังศึกษาจริงๆ
• ขนาดตัวอย่าง: ยิ่งมีข้อมูลเยอะ ผลลัพธ์ก็จะยิ่งน่าเชื่อถือมากขึ้น
• การวิเคราะห์ข้อมูล: ต้องใช้เครื่องมือที่ถูกต้อง และตีความอย่างระมัดระวัง

บางทีเราอาจจะอยากได้ตัวเลขที่ฟันธงได้เลย แต่บางทีเราอาจจะแค่อยากเข้าใจอะไรบางอย่างให้มากขึ้น มันไม่มีสูตรสำเร็จหรอกนะ… มันอยู่ที่ใจเรามากกว่า ว่าเราต้องการอะไรจากการวิจัยครั้งนี้

แบบวิจัย (Research Design) คืออะไร?

แบบวิจัย คือ แผนแม่บทควบคุมกระบวนการวิจัย ตั้งแต่ต้นจนจบ

• กำหนดปัญหา
• วิธีการเก็บข้อมูล ปีนี้ใช้แบบสอบถามออนไลน์เป็นหลัก ข้อมูลเชิงปริมาณ
• วิเคราะห์ข้อมูล ใช้ SPSS
• รายงานผล

กระบวนการนี้ต้องครอบคลุม:

• กลยุทธ์วิจัย (เชิงคุณภาพ หรือ เชิงปริมาณ)
• กรอบแนวคิด (ทฤษฎีที่ใช้)
• ประเภทข้อมูล (ปฐมภูมิ ทุติยภูมิ)
• เครื่องมือวิจัย (แบบสอบถาม การสัมภาษณ์)

ง่ายๆ คือ แผนที่นำทางการวิจัยให้ถึงเป้าหมาย ไม่หลงทาง ประหยัดเวลา และได้ผลลัพธ์ที่ต้องการ ถ้าไม่มี ก็เหมือนเดินป่าโดยไม่มีแผนที่ เสี่ยง迷路

ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรคประกอบด้วยอะไรบ้าง?

โอ๊ย! ถามเรื่องโรคภัยไข้เจ็บนี่มันจี๊ดใจ! ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรคเหรอ? มันก็เหมือนสามทหารเสือร้ายที่คอยจ้องจะเล่นงานเรานั่นแหละ!

• มนุษย์: ตัวเราเองนี่แหละ! กินไม่เลือก นอนดึก ออกกำลังกายน้อย… โอ๊ย! สารพัดจะทำร้ายตัวเอง! เหมือนเอามีดแทงตัวเองแล้วโทษคนอื่น!
• สิ่งแวดล้อม: อากาศเป็นพิษ ฝุ่น PM 2.5 นี่ตัวดีเลย! น้ำเน่า ขยะล้นเมือง… อยู่ไปก็เหมือนอยู่ในกองขยะดีๆ นี่เอง!
• เชื้อโรค: พวกไวรัส แบคทีเรีย เชื้อรา… ตัวเล็กๆ แต่มันร้าย! เหมือนยุงตัวนิดเดียวแต่กัดจนไข้ขึ้น!

ความสำคัญของการคุมโรคเอง:

การป้องกันโรคด้วยตัวเองสำคัญยิ่งกว่าถูกหวยรางวัลที่ 1 อีกนะ! เพราะถ้าไม่ดูแลตัวเอง ป่วยขึ้นมา นอกจากจะเสียเงินเสียทองแล้ว ยังเสียเวลา เสียสุขภาพจิตอีกต่างหาก! เหมือนสร้างบ้านไม่แข็งแรง พายุพัดมาก็พังครืน!

ข้อมูลเพิ่มเติม:

• ปีนี้ (2567) ไข้หวัดใหญ่ยังระบาดหนักเหมือนเดิม! ฉีดวัคซีนไว้บ้างก็ดีนะจ๊ะ!
• ฝุ่น PM 2.5 ก็ยังไม่ไปไหน! ใส่หน้ากากอนามัย N95 ไว้ตลอดนะ!
• กินอาหารให้มีประโยชน์ ออกกำลังกายสม่ำเสมอ นอนหลับให้เพียงพอ… ทำได้แค่นี้ก็รอดไปเยอะแล้ว! เหมือนมีเกราะป้องกันตัว!

สรุปง่ายๆ คือ ดูแลตัวเองให้ดี อย่าประมาท! เพราะชีวิตเรามีค่ามากกว่าเงินในกระเป๋าเยอะ! โอเค๊?