กลไกการสร้างภูมิคุ้มกันแบ่งเป็นกี่ประเภท

ระบบภูมิคุ้มกันมนุษย์เปรียบเสมือนกองทัพที่แข็งแกร่ง มีหน้าที่ปกป้องร่างกายจากการรุกรานของเชื้อโรคต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นแบคทีเรีย ไวรัส เชื้อรา หรือปรสิต ความสามารถในการต่อสู้กับสิ่งแปลกปลอมเหล่านี้เกิดจากกลไกการสร้างภูมิคุ้มกันที่ซับซ้อนและประสานงานกันอย่างมีประสิทธิภาพ โดยกลไกเหล่านี้แบ่งออกเป็น 2 ประเภทหลัก คือ ภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะ (Innate immunity) และภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะ (Adaptive immunity) ทั้งสองระบบทำงานร่วมกันอย่างลงตัวเพื่อสร้างกำแพงป้องกันที่แข็งแกร่งให้กับร่างกาย

ภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะ (Innate Immunity): ภูมิคุ้มกันด่านแรกที่เฝ้าระวังตลอดเวลา

ภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะเป็นกลไกป้องกันด่านแรกที่ร่างกายมีมาตั้งแต่กำเนิด เปรียบเสมือนทหารรักษาการณ์ที่เฝ้าระวังอยู่ตลอดเวลา ไม่จำเพาะเจาะจงต่อเชื้อโรคชนิดใดชนิดหนึ่ง แต่จะตอบสนองต่อสิ่งแปลกปลอมทุกชนิดที่เข้าสู่ร่างกาย กลไกนี้ประกอบด้วยหลายส่วนด้วยกัน อาทิเช่น:

• ผิวหนังและเยื่อบุ: เป็นด่านป้องกันแรกที่แข็งแกร่ง ผิวหนังที่สมบูรณ์จะป้องกันไม่ให้เชื้อโรคเข้าสู่ร่างกายได้ ขณะที่เยื่อบุต่างๆ เช่น เยื่อบุทางเดินหายใจ ทางเดินอาหาร จะมีสารคัดหลั่งที่มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อโรค เช่น เอนไซม์ไลโซไซม์ ที่ช่วยกำจัดเชื้อโรคได้

• ระบบการอักเสบ: เมื่อมีสิ่งแปลกปลอมเข้าสู่ร่างกาย ระบบการอักเสบจะถูกกระตุ้น ทำให้เกิดอาการบวม แดง ร้อน และปวด ซึ่งเป็นสัญญาณบ่งบอกว่าร่างกายกำลังต่อสู้กับเชื้อโรค การอักเสบจะช่วยดึงเซลล์ภูมิคุ้มกันมาทำลายเชื้อโรค และช่วยซ่อมแซมเนื้อเยื่อที่เสียหาย

• เซลล์ภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะ: เช่น แมคโครฟาจ (Macrophages) และนิวโทรฟิล (Neutrophils) เป็นเซลล์ที่ทำหน้าที่กินและทำลายเชื้อโรค พวกมันจะเคลื่อนที่ไปยังบริเวณที่ติดเชื้อ และทำลายเชื้อโรคโดยการกลืนกิน (Phagocytosis)

• สารเคมีต้านจุลชีพ: ร่างกายผลิตสารเคมีต่างๆ เช่น อินเตอร์เฟอรอน (Interferon) ที่สามารถยับยั้งการเจริญเติบโตของไวรัส และระบบคอมพลีเมนต์ (Complement system) ที่มีบทบาทสำคัญในการทำลายเชื้อโรคและกระตุ้นการอักเสบ

นอกจากนี้ ภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะยังสามารถได้รับมาภายหลังการติดเชื้อบางชนิดได้ แม้จะไม่จำเพาะต่อเชื้อโรคนั้นโดยตรง แต่จะทำให้ร่างกายมีความต้านทานเพิ่มขึ้น เช่น การเคยเป็นไข้หวัด ทำให้ร่างกายมีภูมิคุ้มกันเพิ่มขึ้นกับไข้หวัดบางชนิด แต่ก็ไม่ใช่ทั้งหมด

ภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะ (Adaptive Immunity): กองทัพเฉพาะกิจที่ถูกฝึกฝนมาอย่างดี

ภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะเป็นระบบภูมิคุ้มกันที่ซับซ้อนกว่า มีความจำเพาะต่อเชื้อโรคชนิดต่างๆ หมายความว่าจะสร้างการตอบสนองเฉพาะต่อเชื้อโรคแต่ละชนิดที่ร่างกายเคยสัมผัสมาแล้ว ระบบนี้สามารถจดจำและจำแนกเชื้อโรคได้ และเมื่อร่างกายพบเชื้อโรคชนิดเดิมอีกครั้ง จะสามารถกำจัดได้อย่างรวดเร็วและมีประสิทธิภาพ กลไกนี้ขึ้นอยู่กับการทำงานของ:

• เซลล์ B: ผลิตแอนติบอดี (Antibodies) ซึ่งเป็นโปรตีนที่มีความจำเพาะสูงต่อแอนติเจน (Antigens) บนผิวของเชื้อโรค แอนติบอดีจะจับกับแอนติเจน ทำให้เชื้อโรคถูกทำลายหรือถูกกำจัดโดยเซลล์อื่นๆ

• เซลล์ T: มีหลายชนิด เช่น เซลล์ T ช่วยเหลือ (Helper T cells) ที่ช่วยกระตุ้นการทำงานของเซลล์ B และเซลล์ T อื่นๆ และเซลล์ T ฆ่า (Cytotoxic T cells) ที่ทำลายเซลล์ที่ติดเชื้อโดยตรง

ภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะเป็นระบบที่พัฒนาขึ้นหลังจากที่ร่างกายได้สัมผัสกับเชื้อโรค จึงมีความจำเพาะสูง การสร้างวัคซีนก็อาศัยหลักการนี้ โดยการนำเชื้อโรคที่อ่อนกำลังหรือส่วนประกอบของเชื้อโรคเข้าสู่ร่างกาย เพื่อกระตุ้นให้ร่างกายสร้างภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะขึ้น ทำให้ร่างกายสามารถต่อสู้กับเชื้อโรคที่แท้จริงได้อย่างมีประสิทธิภาพเมื่อมีการติดเชื้อในอนาคต

ทั้งภูมิคุ้มกันแบบไม่จำเพาะและภูมิคุ้มกันแบบจำเพาะทำงานร่วมกันอย่างประสานงาน สร้างระบบป้องกันที่แข็งแกร่งให้กับร่างกาย การมีวิถีชีวิตที่ดี การรับประทานอาหารที่มีประโยชน์ การออกกำลังกายอย่างสม่ำเสมอ และการพักผ่อนอย่างเพียงพอ ล้วนแต่เป็นปัจจัยสำคัญที่ช่วยเสริมสร้างและรักษาประสิทธิภาพของระบบภูมิคุ้มกันให้แข็งแรง สามารถต่อสู้กับโรคภัยไข้เจ็บต่างๆ ได้อย่างมีประสิทธิภาพ